In 1912 schreef Vladimir Lenin een artikel "In Memory of Herzen", getimed om samen te vallen met de honderdste verjaardag van de geboorte van een prominente revolutionaire democraat van de 19e eeuw. Lenin beoordeelde de persoonlijkheid van deze publieke figuur en vermeldde figuurlijk dat "de Decembristen Herzen wakker maakten". Welke betekenis hadden de deelnemers aan de decemberopstand, die Rusland in 1825 in beroering bracht, voor de vorming van de revolutionair?
Ontwaakt door de Decembristen
Alexander Ivanovich Herzen is een vertegenwoordiger van de generatie nobele revolutionairen van de eerste helft en het midden van de 19e eeuw. De adel in Rusland was niet homogeen. Onder de arrogante officieren, gokliefhebbers en mooie dromers, ontwikkelde zich een brede laag van degenen die een beter leven voor Rusland wilden en bereid waren hun leven op te offeren voor de bevrijding van het volk. Het was deze falanx van onverschrokken mensen die op 14 december 1825 naar het Senaatsplein kwam die de jonge generatie van toekomstige revolutionaire democraten wakker schudde.
Alexander Herzen behoorde tot deze nieuwe generatie strijders voor de vrijheid van het volk. De opstand van de Decembristen maakte zijn geest helder en wekte zijn geest. Aangemoedigd door de burgerlijke moed van de deelnemers aan het protest van december, sloot Herzen zich aan bij de strijd tegen de autocratie en lanceerde hij revolutionaire agitatie.
Wonend in een land met een gevestigd lijfeigenensysteem, slaagde Herzen er geleidelijk in om op één lijn te komen met de meest vooraanstaande denkers van die tijd. Nadat hij Hegels dialectische methode had geassimileerd, ging Herzen verder in de filosofie, in navolging van de materialistische opvattingen van Ludwig Feuerbach.
Herzen, die een democraat en een socialist was geworden, stopte slechts één stap verwijderd van het dialectisch materialisme.
Bel van de Russische democratie
Herzen's pad in zijn sociale en politieke activiteiten was niet altijd eenvoudig. Herzen ervoer enige verwarring na de ineenstorting van de Europese revolutionaire bewegingen in 1848. De denker, die toen in Europa woonde, was een directe getuige van de revolutionaire gebeurtenissen. In die dagen was het burgerlijke revolutionisme van Europa al aan het vervagen en had het proletariaat nog geen tijd gehad om aan kracht te winnen. Niet in staat om de belangrijkste kracht van de revolutie in de opkomende arbeidersbeweging te onderscheiden, was Herzen diep gedesillusioneerd door de politiek.
De opvattingen van Herzen werden weerspiegeld in de publicaties van de krant Kolokol, die hij in het buitenland publiceerde.
In zijn opvattingen ging Herzen veel verder dan de Decembristen, die, zoals Lenin opmerkte, erg ver van de mensen verwijderd waren. Herzen werd in feite een van de grondleggers van het populisme en zag de essentie van het socialisme in de emancipatie van de boeren en in het onder de boeren wijdverbreide idee over het onvoorwaardelijke recht van het volk op land. Het idee van de noodzaak van een gelijkmakende verdeling van het land van landeigenaren was in die jaren de formulering van het volksverlangen naar gelijkheid.
De zwakte van Herzen was dat hij zelf tot het aristocratische milieu behoorde en in Rusland die krachten niet zag die in staat waren om revolutionaire transformaties in het land door te voeren. Daarom wendde Herzen zich vaak naar de top, in feite, zich terugtrekkend van de revolutionaire democratie naar het melige liberalisme. Voor dergelijke tijdelijke retraites werd Herzen meer dan eens bekritiseerd door Chernyshevsky en Dobrolyubov.
